روش های قرائت قرآن

قرائت قرآن با ادای صحیح حروف و آرامش کامل، همچنین تولید هر حرفی از مخرج مربوط به خود با رعایت صفات آن» تعریفی که صاحب نظران برای ترتیل کرده اند، از مجموعه سخنانی اخذ شده که در قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آمده است
دانشمندان علم تجوید اعتقاد دارند که خداوند در قرآن کریم مسلمانان را به رعایت قواعد تجوید دعوت نموده است؛ زیرا پروردگار خطاب به رسول گرامی خود فرمود: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»؛ ای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.
دانشمندان علم تجوید اعتقاد دارند که خداوند در قرآن کریم مسلمانان را به رعایت قواعد تجوید دعوت نموده است؛ زیرا پروردگار خطاب به رسول گرامی خود فرمود: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»[1]؛ ای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.
امام علی ـ علیه السّلام ـ در تعریف و توضیح واژه ترتیل فرمود: «التّرتیلُ تَجْویدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَةُ الوُقُوفِ»[2]؛ ترتیل عبارت از نیکو ادا کردن حروف و شناخت محل وقف های قرآن است.[3] از طرفی علم تجوید نیز از کیفیت ادای صحیح حروف و هم چنین حفظ وقوف بحث می کند.
نتیجه گیری از آیه: واژه «ترتیلا» در آیه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دلیل بر مبالغه و تأکید بر فعل امر می کند. از سویی توصیه های نبی مکرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در زمینه صحیح خوانی قرآن نشان می دهد که حضرتش خود، «مُجَوّد» بوده و قرآن را با لحن زیبایی می خوانده است، بنابراین منظور آیه دعوت امت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به قرائت قرآن به صورت ترتیل است.[4]
معنای ترتیل: همان گونه که در فصل دوم به اختصار بیان شد، این واژه مصدر لغت «رتل» از باب تفعیل است و در لغت به معنی «نیکو کردن صدا»[5] می باشد. امّا اصطلاح ترتیل در نظر عالمان تجوید عبارت است از:
«قرائت قرآن با ادای صحیح حروف و آرامش کامل، همچنین تولید هر حرفی از مخرج مربوط به خود با رعایت صفات آن»[6]
تعریفی که صاحب نظران برای ترتیل کرده اند، از مجموعه سخنانی اخذ شده که در قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آمده است.
تفسیر کلمه «ترتیل» به وسیله امیر مؤمنان مبنای اصلی در تعریف ترتیل می باشد. آن جا که فرمود: «ترتیل عبارت است از: ادای نیکوی حروف و شناخت محلّ وقف های قرآن». «ابن عبّاس»، «مجاهد» و دیگران نیز که به شرح و تعریف این واژه پرداخته اند، تعریف خود را از امام علی ـ علیه السّلام ـ اخذ کرده اند.[7]
امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می فرماید:«هُوَ اَنْ تَمکثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی.
روش ترتیل کدام است؟
در زمینه روش های قرائت قرآن و تقسیمات آن نظرهای مختلفی ابراز شده است، برخی آن را به ترتیب: ترتیل، تدویر و حدر دانسته اند.[9] عده ای تحقیق، تدویر، ترتیل و تحدیر، و بعضی از پژوهشگران این علم در کتابهای خود، روشهای قرائت را عبارت از تحقیق، تدویر و حدر شمرده اند.
در تقسیم بندی های یاد شده و امثال آن، قرائت ترتیل یکی از روشهای خواندن قرآن در کنار سایر روشها مطرح شده است. این دسته بندیها، این پرسش را در ذهن قاریان به وجود می آورد که آیا خواندن قرآن دارای روشهای خاصی است؟ اگر چنین است، مبانی تقسیم این روشها از کجا گرفته شده است؟ آیا از قرآن و سخنان معصومین یا از سلیقه های شخصی محققان علوم قرآنی؟
در پاسخ باید گفت: آن چه پایه و اساس قرآنی داشته و مسلمانان به آن تشویق شده اند، خواندن قرآن به صورت «ترتیل» است. با توجه به تعریف امام علی ـ علیه السّلام ـ و دیگران از واژه ترتیل، می گوییم: قرآن به هر شکلی که خوانده شود، در صورتی که همراه با صحّت قرائت حروف و کلمات قرآن باشد، آن را «ترتیل» گویند.
بنابراین برای تلاوت صحیح قرآن یک روش بیشتر موجود نیست و آن «ترتیل» است. ولی این روش بر اساس هدف قاری از تلاوت قرآن، صورت های متفاوتی به خود می گیرد. گاهی هدف قاری از قرائت، تعلیم و آموزش است، که به آن قرائت «تحقیق» می گویند. اگر با تحسین (زیبا گردانیدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن «تَدویر» گفته می شود و زمانی که تالی قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آیات بیشتری از کلام الله مجید باشد، از روش «حدر» یا «تحدیر» سود می جوید.

اقسام ترتیل
1. «تحقیق»

در لغت به معنی «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» یا «رسیدن به حقیقت چیزی» باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف و تشدیدها، آوردن غنّه ها، تفکیک حروف از یکدیگر و در نظر گرفتن محلّ وقف های مجاز.[10]

کاربرد قرائت تحقیق: این قرائت برای تمرین دادن اندامهای صوتی جهت ادای حروف و قوام بخشیدن به الفاظ است. این نوع از قرائت برای نو آموزان تجوید توصیه شده است. البته چگونگی قرائت آن باید از طریق استاد آموزش داده شود.

توصیه ابن جزری به نوآموزان تجوید و قاریانی که به این روش قرائت می کنند، چنین است: هنگام قرائت تحقیق، نباید نوآموزان از موازین تجویدی تجاوز نموده و افراط کنند؛ به این معنا که حروف ساکن را تحریک ننمایند، یا از حرکتها، حروف تولید نشود. از تکریر بیش از اندازه حرف «راء» بپرهیزید و مبالغه در غنّه حرف نون و غیر آن نشود. وی در ادامه می نویسد: «قرائت تحقیق نوعی از روش ترتیل است. روش حمزه کوفی در قراءت، تحقیق بوده، چنانچه قراءت ورش (غیر از طریقی که از «اصبهانی» نقل شده است)، به تحقیق بوده است»[11]
2. «حَدْرْ»

این واژه مصدر است. ماضی و مضارع آن حَدَرَ، یحْدُرُ و از ابواب ثلاثی مجرد می باشد. برخی آن را «تحدیر» نیز نامیده اند. معنای لغوی آن «سرعت پیدا کردن و در سراشیبی قرار گرفتن» است.

تعریف اصطلاحی «حدر»: سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرک،[12] اختلاس و ربودن مقداری از حرکت حروف، تخفیف همزه ها و خواندن آن به تسهیل و یا ابدال و امثال اینها.

«حدر» روش قرائتی قاریانی مانند ابن کثیر، ابو جعفر «یکی از قرّاء عشره» و سایر قاریانی بوده است که مدّ منفصل را به قصر خوانده اند، مانند: ابوعمرو، یعقوب (یکی از قرّاء عشره)، قالون (راوی قراءت نافع) و دیگران.

تذکر: رعایت این موارد در قرائت «حدر» ضروری است:

الف. رعایت دقیق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛

ب. اظهار تشدیدها و آوردن کامل غنّه ها؛

ج. به کار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، قلب و اخفاء؛

د. رعایت قواعد تفخیم و ترقیق حروف؛

هـ. مدّ دادن مواردی که مدّ آنها تعیین شده است. مثلاً مدّ لازم را باید به طول خواند، زیرا چنین تعیین شده است.

و. مراقبت از کشش صدای حرف مدّی و جلوگیری از افراط در اختلاس صداها.

کاربرد «حدر»: ظاهراً از این قراءت، بیشتر برای ختم قرآن و نمازهای مستحبی استفاده می شود. کسانی که مایل به زیاد خواندن قرآن و کسب فضیلت بیشتری هستند، این روش را انتخاب می کنند. استدلال آنها در این زمینه به آیات و روایاتی است که به برخی از آنها اشاره می شود:

ابن مسعود یکی از صحابی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می گوید: پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:

«مَن قرَأ حَرفاً مِن کتابِ اللهِ فلَهُ حسنَةٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها»[13]، هر کس که حرفی از کتاب خدا را بخواند، برای او پاداشی است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زیرا قرآن فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»[14]

از طرفی یکی از پرفضیلت ترین عبادتها تلاوت قرآن است. بدین جهت، هر اندازه قرآن بیشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف می شود. بنابراین قاری قرآن با قرائت «تحدیر» به حسنات بیشتری می رسد و قواعد تجوید را هم رعایت کرده است.

از طریق شیعه نیز از امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ چنین روایت شده است: «کسی که در نماز به حال ایستاده قرآن بخواند، برای هر حرفی از آن صد حسنه برایش نوشته می شود و در نماز به حال نشسته برای هر حرفی پنجاه حسنه و در غیر نماز ده حسنه برایش می نویسند.[15] نکته مهم این است که در قرائت حدر نباید از حدّ «ترتیل» خارج شد، زیرا ترتیل معیار و ملاک صحیح خوانی قرآن است. ابن جزری می نویسد: «و لا یخْرُجُ عَن حدَّ التّرتیل»[16]

تفاوت «تحقیق» و «حدر»: این دو قرائت سه تفاوت اساسی با یکدیگر دارند:

الف. روش حدر برای سریع خواندن قرآن مناسب است، در حالی که روش تحقیق، خواندن قرآن همراه با طمأنینه و آرامش است.

ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بیشتر با خواندن آیات بیشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقیق، تعلیم و آموزش است.

ج. در روش حدر باید مراقب اجرای قواعد تجویدی بود و آنها را به صورت ناقص به جا نیاورد، ولی در قرائت تحقیق، قاری قرآن در به کار بستن قواعد نباید افراط کند.
3. «تدویر»

تدویر در لغت به معنی «گرد و مدوّر گردانیدن چیزی» آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتی بین تحقیق و حدر است[17]، به این صورت که کلام خدا به کارگیری الحان عرب و آواهای آن، نیکو قرائت می‎شود. البته زیبا گردانیدن (تحسین) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانایی است.[18]

تلاوت قرآن به روش تدویر، روش بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است. آنان که قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند ولی آن را به حدّ اشباع و طول نمی‎رسانند. قاریانی نظیر ابن عامر، کسایی و دیگران به این روش قرآن خوانده‎اند. و همه پیشوایان قرائت، این روش قراءتی را مطلوب و صحیح انگاشته‎اند.
نکته‎ها:

1.برخی از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهای تحقیق، تدویر و حدر را در مراتب مدها دانسته اند.[19] به عبارتی دیگر اگر روش برگزیده «حمزه کوفی» قرائت تحقیق می باشد، بدین جهت است که تمام مدّهای متصل، منفصل و لازم را به طول خوانده است که این مسأله سبب کندی قرائت می شود. همچنین اگر ابن کثیر، و دیگران، قرائت حدر را انتخاب کرده اند، برای این که مدّ منفصل را به قصر خوانده اند.
تحلیل مسأله

به نظر می رسد به این مسأله می توان از دو زاویه نگریست. اگر به روشهای یاد شده از زاویه کاربرد و هدف از ابلاغ آنها نگاه شود، نظر کسانی صحیح است که معتقد هستند غیر از مسأله مدها یکی از ملاک های مهم، رعایت کامل قواعد تجوید در تحقیق و تدویر می باشد و تخفیف برخی از این قواعد در قرائت «حدْر» است. زیرا هدف از قرائت تحقیق، آموزش و تمرین است. طبیعتاً نوآموز در رعایت قواعد وسواس به خرج می دهد و این سبب کند خواندن قرآن خواهد شد. ولی در قرائت حدر قاری بر قواعد تسلط دارد. در نتیجه به سرعت می خواند.

امّا اگر تقسیم روشها از این زاویه دیده شود که مذهب و روش کدام یک از قاریان هفتگانه، دهگانه یا چهارده گانه است، آن گاه این نظر مورد قبول است که ملاک در تقسیم روشها مراتب مدها می باشد.

در یک بررسی اجمالی دیده می شود که عموم قاریانی که مدّها را به اشباع خوانده اند، روش تحقیق را برگزیده اند. آنان که مدّ منفصل را به مد (کمتر از طول) خوانده اند، روش تدویر را در پیش گرفته و «حَدْر» روش قرائتی قاریانی است که مدّ منفصل را به قصر می خوانند.

2.در خلال این مباحث، روش قرائتی عده ای از پیشوایان قرائت بیان شد. این مسأله بدان معنا نیست که آنان قرآن را به همان روش قرائت می کردند. بلکه غالباً چنین بوده است. ولی هر یک از روشهای سه گانه را هم جایز دانسته اند.[20]
روش های ناپسند در تلاوت

به عنوان جمع بندی باید گفت: مَقْسَم و محور تقسیم قرائتهای قرآن، روش ترتیل است. این روش به سه قرائت تحقیق، تدویر و حدر تقسیم می شود.[21] خواندن قرآن خارج از این سه قسم، قرائت قابل قبولی نیست. زیرا در خواندن قرآن، نباید افراط و تفریط راه یابد. بدین جهت اگر قرآن به اندازه ای کند خوانده شود که از معیارهای ادای صحیح حروف و کلمات خارج شود، عملی ناپسند است. هم چنین با سرعت خواندن قرآن (به گونه ای که حروف به شکل واضح ادا نشده و احترام قرآن حفظ نشود) هم مذموم است. در این زمینه نظر شما را به روایتی ارزشمند جلب می کنیم.

«عبدالله بن سلیمان» از امام صادق ـ علیه السّلام ـ دربارة آیه «و رتّل القُرآن تَرتیلاً» می پرسد، امام ـ علیه السّلام ـ می فرماید: امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «بینْهُ تِبیاناً و لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشّعْر وَ لا تَنْثُرهُ نَثْرَ الرَّمْلِ، وَ لکنْ اِفْزَعُوا قُلُوبَکمْ القَاسیةَ و لا یکنْ هَمُّ اَحَدکمْ اخِرَ السُّورَة»[22]

یعنی آن را شمرده و خوب بیان کن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان، و هنگام خواندن مانند ریگ آن را پراکنده مساز، ولی دلهای سخت خود را به وسیله آن به بیم و هراس افکنید و همت شما این نباشد که سوره را به آخر رسانید.

از روایت بالا می توان نتیجه گرفت، قرائت قرآن نباید از مدار «تحقیق» خارج شود، زیرا این روش معیار کند خواندن قرآن است، توصیه ما به قاریان قرآن این است که آن را با لحن غیر عربی نخوانند، و این سبک خواندن متناسب با تلاوت کلام خدا نیست. از طرفی خواندن قرآن سنخیتی با شعر خواندن ندارد. کسانی که قرآن را بسان شعر، سریع خوانده و می خواهند هر چه زودتر به آخر سوره برسند، سزاوار است در روش خود تجدیدنظر نمایند. این قبیل قرآن خواندنها انسان را از توجه به معنا و مفهوم آیات غافل می کند.

پی نوشت ها

[1] مزمل، 4.

[2] النّشر في القراآت العشر، ج 1، ص 209.

[3] در منابع روايي شيعه، كلام امام ـ عليه السّلام ـ به اين صورت آمده است: «اِنّهُ التّرتيلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَاء الحُروف»، بحار، ج 84، ص 188، اسلاميه.

[4] المنح الفكريه في شرح متن الجزريّه، ص 20.

[5] المنجد في اللغه، ص 248، انتشارات اسماعيليان، قم.

[6] البرهان في تجويد القرآن، محمد صادق قمحاوي، ص 5.

[7] ر.ك: النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207 ـ 208.

[8] مجمع البيان، ص 378.

[9] منح الفكريه، ص 20.

[10] النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205.

[11] النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 206.

[12] مانند: «ارِنَا» كه ابن كثير «اَرْنا» مي‌خواند و يا «يَأتِهِ» كه در قراءت قالون «يأتِهْ» خوانده شده است. قارياني كه روش حدر را برگزيده‌اند از اين موارد زياد دارند.

[13] النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 208.

[14] انعام، 160.

[15] اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 414، حديث 1.

[16] النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 207

[17] به عبارت ديگر «تدوير» به كندي «تحقيق» نمي‎باشد و از نظر سرعت، بسان «حدر» خوانده نمي‎شود.

[18] النشر في القراآت العشر، ج 1، ص 205.

[19] منح الفكريه، ص 21.

[20] منح الفكريه، ص 20.

[21] از كلام ابن جزري هم چنين برداشت مي‌شود. او در مورد تحقيق مي‌نويسد: «فكلّ تحقيق ترتيل»، هم چنين در مورد قراءت «حدر» و ميزان سريع خواندن قرآن مي‌نويسد: «و لا يخرج عن حدّ الترتيل»، (النّشر، ج 1، ص 207 و 209).

[22] اصول كافي، ترجمه رسولي، ج 4، كتاب فضل القرآن، ص 418.